Ένθετο τέχνης 136
Δεῖπνο εἰς Ἐμμαούς (περ. 1420-1430)
Μεῖνον μεθ' ἡμῶν, ὅτι πρὸς ἑσπέραν ἐστὶ καὶ κέκλικεν ἡ ὥρα (Λουκ. κδ΄ 29): ἔτσι βρέθηκε ὁ ἄγνωστος συνοδοιπόρος τοῦ Λουκᾶ καὶ τοῦ Κλεόπα στὸ δρόμο γιὰ τοὺς Ἐμμαοὺς νὰ μείνει νὰ δειπνήσει μαζί τους.
Μὲ τὴ σκηνὴ αὐτὴ κοσμεῖται, κατὰ μοναδικὸ στὴ βυζαντινὴ τέχνη τρόπο, ἡ ἁψίδα τοῦ ἱεροῦ βήματος τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου Μονῆς Βροντισίου στὴν κεντρικὴ Κρήτη. Ἰδιοτυπία τῆς μεταπασχάλιας, θεοφανειακοῦ καὶ εὐχαριστιακοῦ χαρακτήρα σύνθεσης: ἀνάμεσα στὸν ὄρθιο Χριστό, στὸ κέντρο, καὶ στοὺς ἑκατέρωθέν του καθιστοὺς δύο Μαθητὲς ἐμφανίζεται ἀνὰ ἕνας ὄρθιος νεαρὸς ἄνδρας, ποὺ στρέφεται πρὸς τὸν Μαθητή καὶ δείχνοντας πρὸς τὸν Χριστὸ τὸν βοηθάει ν' ἀναγνωρίσει τὸν Ἀναστάντα. Εἶναι ἡ στιγμὴ ποὺ ὁ Χριστὸς αὐτοαποκαλύπτεται μὲ τὴν κλάση τοῦ ἄρτου. Στὸ τραπέζι πλὴν τῶν ἐδεσμάτων, φιάλης κρασιοῦ καὶ νεροῦ καὶ ἄλλων ἀντικειμένων, ὀκτὼ σχεδὸν σταυροειδῶς διατεταγμένα ἀρτίδια-πρόσφορα ἐπιτείνουν τὸν εὐχαριστιακὸ χαρακτήρα.
Ὁ τοιχογράφος ἀποδίδει τὴν εὐαγγελικὴ ἀφήγηση, ἀλλ' ἀντλεῖ καὶ ἀπό ὑπομνήματα (catenae) στὸ εὐαγγέλιο τοῦ Λουκᾶ, ὅπου συμπυκνώνονται οἱ ἔννοιες τῆς φιλοξενίας, τῆς ἀφύπνισης-νήψεως, τῆς μεταβολῆς τῆς ἀμφιβολίας σὲ καίουσα πίστη.
Ἡ ἔμφαση στὶς μορφὲς τῶν νεαρῶν μεσαζόντων, ποὺ βεβαιώνουν τὴ θεότητα τοῦ Χριστοῦ, παραμένει ἑρμηνευτικὰ ἀνοιχτή• ἡ κάπως ἐπιτηδευμένη, αἰνιγματικὴ ἔνταξή τους στὴ σκηνὴ παραπέμπει, μεταξύ ἄλλων, καὶ στὴν εἰκονογραφία τῶν ὄρθιων Προφητῶν στὴν «ἡσυχαστικὴ» παραλλαγὴ τῆς Μεταμόρφωσης. Μὲ τὸν Ἡσυχασμὸ συνδέεται ἄλλωστε καὶ ὁ ευχαριστιακὸς ρεαλισμὸς τοῦ θέματος, ποὺ χρωματίζει ἐδῶ ὅλη τὴν εἰκονογραφία τοῦ ἱεροῦ βήματος.
Ἡ εἰκονογραφικὴ ἐξέλιξη καὶ συγγένεια τοῦ μοτίβου πρὸς ὁμόθεμα ἔργα τοῦ Quattrocento καὶ τῆς μεταβυζαντινῆς ζωγραφικῆς προϋποθέτει ἐλεύθερη καλλιτεχνικὴ διακίνηση τὸν 15ο αἰώνα στὴ βενετοκρατούμενη Κρήτη• μποροῦμε νὰ δοῦμε τὴν καινοτόμο εἰκονογραφία ὡς ἕνα βῆμα πρὸς τὴν οὑμανιστικὴ θεολογία τῆς Ἀναγέννησης. Περιβάλλον καλλιτεχνικῆς ὄσμωσης καὶ σχέση τοῦ ζωγράφου μὲ τὴν ἰταλικὴ τέχνη ἀντανακλᾶ ἐξάλλου καὶ ἡ χρήση τῆς τεχνικῆς τοῦ sfumato, ποὺ παρουσιάζει μορφὲς καὶ ἀντικείμενα χωρὶς ἔντονα περιγράμματα.
Χρύσα Ρανουτσάκη