Ένθετο τέχνης 135
Μήτηρ Θεοῦ ἡ Πονολύτρια, ἡ Σερραία
Ἔκφραση τῆς καλλιτεχνικῆς καὶ θρησκευτικῆς ζωῆς τῶν Σερραίων ἀποτελεῖ ἡ μαρμαρόγλυφη εἰκόνα τῆς Παρθένου Μαρίας τῆς Πονολύτριας . Τὸ «ἱερὸν παλλάδιον τῶν Σερρῶν», κατὰ τὸν προσφιλῆ χαρακτηρισμὸ τοῦ ἱστοριοδίφη Εὐάγγελου Στρατῆ, μνημονεύεται γιὰ πρώτη φορὰ ἀπὸ τὸν Πέτρο Παπαγεωργίου τὸ 1894 στὴ μελέτη του γιὰ τὶς Σέρρες καὶ τὴν εὐρύτερη ἐκεῖ περιοχή.
Ἡ εἰκόνα τῆς Πονολύτριας, τοποθετημένη σήμερα σὲ προσκυνητάρι στὴν ἀριστερὴ παραστάδα τοῦ βήματος τοῦ ἱ. ναοῦ Ἁγίων Θεοδώρων Σερρῶν, εἶναι φιλοτεχνημένη μὲ τὴν τεχνικὴ τοῦ χαμηλοῦ ἀνάγλυφου πάνω σὲ μονοκόμματη, ὀρθογώνια πλάκα λευκοῦ μαρμάρου, μὲ σωζόμενες διαστάσεις 64x71x11 ἑκατοστά. Εὐδιάκριτη εἶναι ἡ τομὴ ποὺ ἔχει δημιουργηθεῖ ἀπὸ σπάσιμο κατὰ μῆκος τοῦ ὁριζόντιου ἄξονα τῆς πλάκας.
Ἡ μορφὴ τῆς Παναγίας εἰκονίζεται στηθαία, σὲ αὐστηρὴ κατὰ μέτωπο στάση, μὲ τὰ χέρια στὰ πλάγια καὶ ἐλαφρῶς ὑψωμένα σὲ δέηση. Ἐνδύεται ἱμάτιο καὶ μαφόριο, τὸ ὁποῖο ἀναδιπλώνεται στὸ ὕψος τῶν ἀγκώνων καὶ πέφτει μὲ σύμμετρες, καμπύλες πτυχὲς πρὸς τὰ ἐμπρός. Πλούσια πτυχολογία μὲ ἔντονες καὶ εὐθύγραμμες πτυχώσεις ἀναπτύσσεται στοὺς ὤμους καὶ τὸ στῆθος. Πεντάστιγμοι σταυροὶ κοσμοῦν τὰ ἐπιμανίκια, τὰ ὁποῖα περιβάλλουν τοὺς καρποὺς τῆς Θεομήτορος, καθὼς ἀποκαλύ-πτονται κάτω ἀπὸ τὸ ἀνασηκωμένο μαφόριο. Τρεῖς σταυροὶ χαράσσονται, ὡς εἴθισται, στὸ μέτωπο τῆς Θεοτόκου καὶ στοὺς ὤμους της ἀντίστοιχα. Χρυσό, ἔνθετο φωτοστέφανο μὲ ἀνάγλυφη, φυτικὴ διακόσμηση καὶ διάλιθο στέμμα (μεταγενέστερη προσθήκη) περιβάλλει τὴν κεφαλή της. Ἑκατέρωθεν αὐτῆς ἀποτυπώνονται μὲ ἐγχάραξη τὰ συμπιλήματα ΜΡ//ΘΥ καὶ ἀπὸ κάτω ἀναπτύσσεται μὲ κεφαλαιογράμματη γραφὴ τὸ θεοτοκονύμιο: Η/ΠΟ/ΝΟ//ΛΥ/ΤΡΕ/Α.
Τὸ πρόσωπο τῆς Παναγίας ἀποδίδεται σὲ σχῆμα ὠοειδὲς μὲ τὰ ὑπόλοιπα φυσιογνωμικὰ χαρακτηριστικὰ νὰ εἶναι ἔντονα, εἰδικὰ οἱ ὀφθαλμοί, οἱ ὁποῖοι παριστάνονται μεγάλοι, ἀμυγδαλωτοί, ἐκφραστικοὶ καὶ ὑπερτονισμένοι μὲ διπλὴ ἐγχάραξη. Ὁ εἰκονογραφικὸς τύπος τῆς Θεοτόκου δεόμενης ἀπαντᾶται συχνὰ σὲ μαρμάρινες εἰκόνες καὶ μάλιστα θεωρεῖται ἕνας ἀπὸ τοὺς πλέον ἀγαπητοὺς καὶ διαδεδομένους τρόπους ἀπεικόνισης τῆς Παναγίας στοὺς βυζαντινοὺς χρόνους. Παρὰ τὴ φυσικὴ σκληρότητα τοῦ ὑλικοῦ κατασκευῆς, ὁ μαρμαροτεχνίτης κατέβαλε φιλότιμες προσπάθειες γιὰ πλαστικότητα. Ὡστόσο, ἡ τεχνικὴ ποὺ ἐφαρμόστηκε εἶναι ἐπιπεδόγλυφη μὲ ἔντονη σχηματοποίηση. Οἱ ἐρευνητὲς τοποθετοῦν τὸ συγκεκριμένο ἀνάγλυφο στὸν 11ο-12ο αἰῶνα.
Ἡ σπάνια προσωνυμία τῆς Θεοτόκου ὡς Πονολύτριας προσδιορίζει μία ἀπὸ τὶς πολλὲς ἰδιότητες τῆς Παναγίας νὰ ἁπαλύνει τὸν ἀνθρώπινο πόνο, νὰ τὸν γιατρεύει καὶ νὰ λυτρώνει τὴν ψυχὴ τοῦ πιστοῦ ἀπὸ κάθε ἄλγος…
ΧΑΡΟΥΛΑ ΚΑΛΛΙΑΝΤΖΗ
1 Ἐνδεικτικὴ βιβλιογραφία: Ἀντώνη Λεβέντη, «Οἱ μαρμάρινες εἰκόνες καὶ τὸ τέμπλο τῆς παλαιᾶς Μητρόπολης Σερρῶν», 17ο Συμπόσιο Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καὶ Τέχνης, Ἀθήνα 1976, σσ. 32-33. Συμεὼν Πασχαλίδη, "Μία «χαμένη» βυζαντινὴ εἰκόνα ἀπὸ τὶς Σέρρες. Ἐντοπισμὸς τῆς ἀνάγλυφης εἰκόνας τῆς Θεοτόκου Πονολυτρίας", Βυζαντινά 18 (1995-96), σσ. 365-380. http://www.imsn.gr/mitropoli/istoria/ponolytria.